از حدودِ هزاره‌یِ هشتم پیش از میلاد، در هرسینِ کرمانشاه ، بناهایِ خشتی‌یِ تپه‌یِ گنج‌دره به‌جای‌مانده که خشتِ‌آن بدونِ قالب و با دست تهیه‌شده، سپس اندودِ کاه‌گل بررویِ دیوارها کشیده‌شده و سقف‌هایِ تیرپوشِ آن بسیار ساده است. هم‌چنین خانه‌هایِ مسکونی در تپه‌یِ زاغه در دشتِ قزوین از هزاره‌یِ هفتم پیش از میلاد، حکایت از فرهنگِ معماری‌یِ ایران‌زمین دارد. ولی آثار به‌جای‌مانده از هزاره‌یِ سوم پیش از میلاد، آثارِ مجتمع‌‌هایِ مسکونی‌یِ شهرِسوخته در کنار رودِ هیرمند در استانِ سیستان و بلوچستان می‌باشد که در اثرِ زلزله و هم‌زمان با آتش‌سوزی‌یِ وسیع در زیرِ خاک مدفون شده‌است.
تا پیش از آمدنِ مادها و پارس‌ها تا حدودِ یک‌هزار‌سال پیش از میلاد ، تاریخِ سرزمینِ ایران به تقریب منحصر به تاریخِ ایلام بوده است. در این دوره ایرانیان برایِ نخستین‌بار در تاریخِ خود لعابِ کاشی به‌کاررده‌اند. با هجومِ اقوامِ شمال و غربِ ایران کم‌کم تالارهایِ ستون‌دار نیز به معماری‌یِ ایلامی افزوده‌شد. نقش‌هایِ معمول در تزییناتِ این دوره عبارت بود از تصویر‌هایِ رنگین از عفریت‌ها یا جانورانِ اساطیری. آثارِ معماری‌یِ این دوره بیشتر در ناحیه‌یِ جنوبِ‌ایران و خوزستان بوده‌است. از بقایایِ این معماری قسمت‌هایی از دیوارِ بناهایِ به‌جای‌مانده از آجرهایِ قرمزرنگِ بسیار مقاوم و بزرگ با پیوندِ کامل و بدونِ بندِ برشی و با ملات‌هایِ آهکی از شهرِ دورانتاشی‌یِ آن روزگار می‌باشد. هم‌چنین می‌توان از بنایِ عظیمِ زیگوراتِ چغازنبیل در هفت‌تپه با قدمتی بیش ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد یادکرد که گویایِ معماری‌یِ شگرفِ زمانِ خویش بوده‌است. ابعادِ این بنا ۲/۱۰۵ × ۲/۱۰۵ متر در طبقه‌یِ اول و با رعایتِ‌پس‌نشین از هر طبقه تا پنج طبقه با ارتفاعِ حدودِ ۵۰ متر می‌باشد. این طبقه دارایِ دو طبقه‌یِ زیرین بوده که طبقه‌یِ اولِ آن ستایش‌گاه برایِ بزرگانِ ایلامی بوده و در طبقه‌یِ دوم قبرهایِ پادشاهان و بزرگانِ ایلامی قرارداشته‌است.
طرحِ کلی‌یِ بنا نزدیک به هرمِ مربع‌القاعده است. این گونه بناها پیش از آن‌که در ایلام ساخته‌شوند، در میان‌رودان و بینِ مردمانِ بابل و آپور و قبل از آن در معماری‌یِ سومریان معمول‌بوده‌است، ولی در معبدِ چغازنبیل هر طبقه به‌جایِ آن‌که بررویِ قسمتِ وسطِ طبقه‌یِ پایین‌تر بناشود، مستقیما از کفِ زمین آغاز‌می‌شود. در این بنا پلکانِ یک‌سره وجودندارد و برایِ رفتن از یک طبقه به طبقه‌یِ بالاتر به‌وسیله‌یِ پلکان‌هایِ جداگانه بالامی‌رفته‌اند. برایِ رسیدن به اتاقِ اصلی‌یِ معبد (بر فرازِ طبقه‌یِ پنجم) بایستی روی‌ِهم‌رفته سه‌چهارمِ معبد را در طبقاتِ مختلف بپیمایند.
زیگوراتِ چغازنبیل کهن‌ترین اثرِ معماری‌یِ ایرانی می‌باشد که دارایِ ابعاد و خصوصیاتِ خیره‌کننده است و با اهرامِ مصر برابری می‌کند. ) **۱- پیرنیا، محمدکریم، سبک‌شناسی‌یِ معماری‌یِ ایرانی، نشرِ پژوهنده، تهران، چاپِ‌دوم، ۱۳۸۲ ** ۲- پوپ، آرتور اوپهام، معماری‌یِ ایران، ترجمه‌یِ غلام‌حسین صدری افشار، نشرِ اختران، تهران، چاپِ دوم)