ز چرخ کجمدار آبنوسی
شد این گنبد نشان توپ روسی
شکست آمد به کاخ دین چو بگذشت
ز هجرت یک هزار و سیصد و سی
۱۰۸ سال پیشتر، اواسط خردادماه است. نقاشی بالا در میان مردم دست به دست میشود. نقاشیِ میرزا محمدطاهر مشرف رضوی (مصنعالتولیه) از نیمی از صحن کهنه، ایوانها و سقاخانه که در وسطش کشتهها، توپها، اسبان و سگان و جمعی از مردم پناهآورده به چشم میخورد. افرادی هم بالای بام و کنار گنبد کشیده شدهاند و اشاره شده است به ۳۱ گلوله. اطراف این نقاشی هم اشعار و متونی نوشته شده است؛ از جمله شعر بالا و «یا صاحبالزمان نظری سوی طوس کن – ما را خلاص از ستم و ظلم روس کن». سند شمارهی ۲۳ سرکنسول انگلیس در مشهد، سر پرسی سایکس، به تاریخ ۲۰ خرداد ۱۲۹۱ ضمن روایت و توصیف این نقاشی، به اینکه روسها آن را از میان مردم جمع کردند و نقاش را هم زندانی اشاره میکند. در ادامه هم ترجمهای از اشعار نقاشی ذکر میکند. این نقاشی تقریباً ۶۰ روز پس از به توپ بستن گنبد حرم مطهر امام رضا (ع) در دهم ربیعالثانی ۱۳۳۰ حکایت اندوه عمومی مردم مشهد است. اما اینکه ماجرا چه بوده است…
×× ۱۰۸ سال پیشتر، دو سه ساعتی به غروب مانده است. ۱۰ روزی از نوروز گذشته و حال تبناک این سرزمین و روزگار آشفتهی پس از استبداد صغیر از یک سو و کشمکش روس و انگلیس از سوی دیگر؛ شادمانگی عید برای مردم نگذاشته است. یک سالی پس از به توپ بستن مجلس (تیر ۱۲۸۷)، مشروطه از هم گسیخته و ملت ناامیدند. چندی بعد مجلس دوم مشروطه در میان امید مردم تشکیل میشود (آبان ۱۲۸۸) و محمدعلی شاه –که حالا شاه سابق است- با مقرری به روسیه فرستاده میشود. اما این امید هم پس از چند اقدام اصلاحی مجلس –از جمله تشکیل ژاندارمری با کمک افسران سوئدی و سازماندهی امور مالی با حضور مورگان شوستر آمریکایی- به ناامیدی میانجامد و اختلافات داخلی و دودستگی مجلسیان موجب ضعف دولت مرکزی میشود و کشور صحنهی جنگهای قومی و طایفهای میشود و از میانهی سال ۱۲۹۰ روس و انگلیس هم به سوی شهرهای شمال و جنوب حرکت میکنند. شاه سابق هم سودای بازگشت به اتکای قوای روس در سر دارد. تابستان ۱۲۹۰، شاهِ گریخته برای آخرین بار به ایران بازمیگردد. کنسولهای روس به حمایت از او فعالاند. آبان ۱۲۹۰ روسها پس از اشغال رشت و انزلی، به دولت ایران اولتیماتوم میدهند که شوستر عزل و اخراج شود؛ از این پس هیچ مستشاری بدون اجازهی روس و انگلیس استخدام نشود و غرامت نیروهای روس در رشت و انزلی هم پرداخت شود. چندی بعد دولت این اولتیماتوم را میپذیرد.
این واقعهی ناگوار واکنشهای شدیدی در میان شیعیان داشت. بخشی از این واکنش در ادبیات پس از آن منعکس شده است؛ از جمله ملکالشعرای بهار شعر بلندی میگوید در وصف آن روز به نام توپ روس و در بخشی از آن میسراید:
این بارگاه کیست چنین خالی و خراب
خائن به جای خادم و آتش به جای آب
درگاهش از تزاحم دینپروران تهی
ایوانش از تطاول بیگانگان خراب
سوراخ گشته گنبدش از توپ قلعه کوب
پرکرد کشته حضرتش از ظلم بیحساب
برق تفنگ برشده جای چراغ برق
نار سعیر در شده جای زلال ناب
شاه رضا شهید خراسان غریب طوس
کاتش به قلب پاک وی افکند توپ روس
برآن ضریح، توپ مسلسل زدند آه!
آتش به قلب احمد مرسل زدند آه!
همچنین این واقعه تا سالها در قالب مصیبتنامهای در میان مداحان و نوحهخوانان رواج داشته است.
* منابع:
آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب، ترجمهی احمد گلمحمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران، نشر نی، ۱۳۹۴
حسنآبادی، ابوالفضل. «یادی از مصنع آستان قدس رضوی» در آستان هنر، زمستان ۱۳۹۲ (شماره ۷)، ص ۵۴ تا ۵۹.
مدرس رضوى، محمدتقى. سالشمار وقايع مشهد در قرن پنجم تا سیزدهم، به کوشش ایرج افشار. مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۸
سند شماره 52/1912 Pt 1 “Persia Diaries” کتابخانهی دیجیتال قطر (http://qdl.qa)