بیست سالی از شاهیِ فتحعلیِ قاجارِ ۴۵ ساله میگذشت؛ نیمههای سالِ ۱۱۹۶ خورشیدی. جنگهایِ بیحاصل و قراردادهایِ زیانآور تاب از مملکت بریده بود اما وقفهیِ پیش از جنگِ دوباره با روس گویا آرامشی به بارآوردهبود که شاهِ قاجار را سودایِ آبادانیِ حرمِ رضا (ع) به سر بود. مشهد آن روزها شاید بیش از ۵۰۰۰۰ نفر جمعیت داشت و گسترشِ حرم بیراه نبود. اما کدام سو؟ به نظر میرسد عبورِ و رونقِ بازار* سمتِ غرب و مجاور مسجد گوهرشاد؛ شرقِ حرم را مناسبتر مینمود. پس صحن را به مانندِ صحنِ کهنه چهارایوانی دیدند و ساختش را آغاز کردند. ساختی که تا سالها بعد ادامه داشت و آرامآرام تزیین شد و کاشی تا رسید به ۴۸ سال بعدتر و دوران ناصرالدینِ قاجار که مهمترین ایوانش -ایوانِ ناصری- زرین شد. جز این ایوانِ زرین که همراستای مضجعِ مبارک است و شرفِ حضور از پایینِ پا میدهد، سه ایوان شمالی، جنوبی و شرقی به کاشی و خط آراسته شدهاند.
صحنِ تازه اما تفاوتهایی هم با برادر بزرگتر دارد. یک آنکه اگر صحنِ کهنه به واسطهیِ دو خیابان و بست به شهر میپیوست، پیوندِ صحنِ نو با شهر نه به خیابان و بست که از میان کوچههایی بود که بافت را به ایوان شرقی میرساندند. این ایوان را باب السلام میگویند و بیراه نیست که بگوییم شوکتش را آنگاه بازیافت که کوچهها جمع شدند و فلکه حضرتی برآمد و آداب تشرف از پایینِ پا جان گرفت.** میتوان تصور کرد تا سالها، مردمان از بستِ پایینِ پا، پای به حرم میگذاشتند، در میانهیِ بست راه کج کرده و از ایوانِ شمالی به صحنِ نو میآمدند.
دو آنکه ایوانِ زرینِ صحنِ کهنه نه در راستایِ مضجع که کمی مایل به غرب، دید و تشرف را به مسجدِ بالاسر میبرد اما ایوانِ طلایِ صحنِ نودرست در میانهیِ صحن، چشم را و قدمها را به آستانهیِ مبارکِ قبرِ مطهر میرساند. ایوانِ کهنه گلدستهای هم بر فراز دارد و ایوانِ تازه نه.
* بعدها و در همان دورانِ قاجار، در سمت غرب، کاروانسرا و مدرسه ساختهشد که کاملکنندهی وجهِ مدنیِ آن سوی حرم بود.
** در کندوکاوهای زیرِ باب السلام آثاری از آبانبار وجود داشت.
پ.ن. ۱ ساعتِ ایوانِ جنوبیِ صحنِ نو، ساعتِ پیشینِ ایوانِ غربیِ صحنِ کهنه است و ساختِ انگلستان به سالِ ۱۲۷۲. در زمینهی سفیدِ این ساعت، اعداد رومی هستند حال آنکه ساعتِ تازهیِ صحنِ کهنه، ساختِ آلمان است با اعدادِ فارسی و به سالِ ۱۳۳۳.
پ.ن. ۲ گویا صحنِ جمهوری هم در طرحِ اولیه به قرینهیِ همین صحنِ نو قرار بود ساخته شود و در جنوبش رواقی. تغییرِ طرح به صحنِ کنونی با دو حیاطِ کوچک و بزرگ انجامیده تا بعدها حیاطِ کوچکتر، فضایی مسقف شود.