دربارهی ضریحهای حرم مطهر حضرت رضا (ع) نوشتههای جسته و گریختهای وجود دارد که بعضن دارای تضادهایی در روایت هم هستند. این نوشته خلاصهای از تاریخچه ضریحهای حضرت رضا (ع) از ابتدا تا الان است و سعی شده تا حد امکان روایتی موجز و صحیح به دست دهد.
صفر/ میتوان تقریبن با اطمینان گفت تا قبل از زمان شاه تهماسب صفوی چیزی به اسم ضریح بر روی قبر شریف نبوده است. ابن بطوطه در سفرنامهاش مینویسد: «مشهد مكرم امام رضا (ع) قبههاى بزرگ دارد، قبر امام در داخل زاويهاى است با مدرسهاى و مسجدى در كنار آن، و اين عمارتها همه با سبكى بسيار زيبا ساخته شده و ديوارهاى آن كاشى است. روى قبر صندوق چوبى قرار دارد كه سطح آن را با صفحات نقره پوشانيدهاند. از سقف مقبره قنديلهاى نقره آويزان است. آستانه در قبه هم از نقره است و پرده ابريشم زردوزى بر در آويخته دامن بقعه با فرشهاى گوناگون مفروش گرديده است.»
یک/ ضریح اول: در زمان شاه تهماسب صفوی و در سال ۹۲۹ خورشیدی ساخته و نصب شده است. این ضریح چوبی بوده، تسمههاى فلزى آن، با طلا و نقره پوشش داده شده بود. در كتيبه دور اين ضريح سوره «هل اتى» به خط ثلث زیبایی نوشته شده بود. کتیبه سر در ضریح نیز چنین مضمونی دارد:
«به توفيق الهى و تأييد پناهى و ائمه معصومين صلواة الله عليهم اجمعين، طهماسب بن اسماعيل از صفوى موضع اين محجر طلا در اين موضع عرش اعتلا موفق و مؤيد گرديد. (سنه 957)»
بخشی از تزیینات این ضریح در سال ۹۶۸ خورشیدی و حمله ازبکان، تخریب و به تاراج رفت. بعدها کمی ترمیم شده، ضریح دوم بر روی آن قرار گرفت. سال ۱۳۱۱ و در زمان تعویض صندوق، تزیینات و جواهرات آن برداشته و به خزانه منتقل شده؛ چوبهای آن جمعآوری شد.
دو/ ضریح دوم یا نگیننشان: واقف این ضریح، شاهرخ میرزا افشاری بوده و در سال ۱۱۲۵ خورشیدی بر روی قبر مبارک (و ضریح اول) نصب شده است. این ضریح از فولاد ساخته شده و داراى تقریبن ۲۰۰۰ قبهی مزين به ياقوت و زمرد است. بر هر يك از قبههاى مربع مشبك و بر روى صفحهی طلایی ضخيم چهار قطعه ياقوت و يك زمرد نصب شده است. در كتيبهی بالاى در ورودى ضريح به خط نستعليق این گونه نوشته شده است: «نياز رحمت ايزد مستعان و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه الحسينى الموسوى الصفوى بهادر خان بوقف و نصب اين ضريح و قبههاى مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارك موفق گرديد، سنه 1160 قمرى».
این ضریح تا سال ۱۳۷۹ بر روی قبر مبارک و زیر ضریح چهارم بوده و با توجه به وقفنامهی آن که حتمن باید بر روی قبر میبوده؛ پس از نصب ضریح پنجم، به سرداب مطهر (طبقهی زیرین قبر) منتقل شده و آنجا قرار گرفته است.
سه/ ضریح سوم یا ضریح فولادی: در زمان فتحعلیشاه قاجار و سال ۱۱۹۶ خورشیدی و به ابعاد ۵×۳ متر و ارتفاع 2 متر بر روی ضریح دوم نصب شد. سقف اين ضريح با چوبهايى كه با ورق طلا، طلاكوب شده بود، پوشش يافت و بر روی آن پوشش نفیسی پهن شد. این ضریح مزین به طوق و گوی طلای جواهرنشان بوده، در قسمت پایین پا، در مرصع تقدیمی فتحعلیشاه نصب شده بود. ضریح سوم در سال ۱۳۳۸ خورشیدی و همزمان با نصب ضریح چهارم برچیده شده و به موزه منتقل شد.
چهار/ ضریح چهارم یا شیر و شکر: این ضریح به ابعاد ۴×۳/۶۰ متر و ارتفاع ۳/۹۰ متر ساخته شده و در شامگاه ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ نصب و رونمایی شد. این ضریح دارای چهارده دهانه به نام چهارده معصوم بوده، که شش دهانه آن در بالاسر و پایین پا و هشت دهانه آن پیش رو و پشت سر قراردارد. در لبه بالای ضریح در چهار سمت 44 گلدان طلا و 44 ترنج طلا نصب شده، بر بدنه آن در چهار سمت 18 ترنج طلا با املاء کلمات طیبه و صلوات به خط زرین به قلم احمد زنجانی نوشته شده است و قسمت بالای دهانهها تا سقف ضریح مطهر با گل و برگ و قطاربندی از جنس طلا، نقره و مینا تزیین شده است. با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹، این ضریح به موزه منتقل شد.
پنج/ ضریح پنجم یا ضریح سیمین و زرین: این ضریح به ابعاد ۴/۷۸ × ۳/۷۳ متر و ارتفاع ۳/۹۶ متر و با طراحی استاد محمود فرشچیان ساخته و ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ نصب و رونمایی شد. در طراحی این ضریح از اعداد ۵، ۸، ۱۴ استفاده شده است. پیرامون آن ۱۴ دهانه به نشانهی چهارده معصوم قرار گرفته که دهانههای هر طرف در محرابی بزرگتر که نشانه الله است، جای گرفته است. کتیبهای از سورههای یس و هل اتی با خط ثلث استاد موحد و از جنس طلا و نقره نیز بالای محرابها نوشته شده است. گلهای به کار رفته در طراحی نیز گلهای ۵ پر یا ۸ پر است. گل آفتابگردان نیز تداعیکنندهی شمس الشموس است. ستونها و پایههاى این ضریح ترکیبی از آهن و چوب است که بر روی آن پوشش طلا و نقره اجرا شده است. قسمت داخلی آن نیز خاتمکاری شده است.
منابع:
۱ عالمزاده، بزرگ. حرم رضوی به روایت تاریخ. مشهد: بهنشر، ۱۳۹۰.
۲ قصابیان، محمدرضا. ضریح مطهر امام رضا (ع) و پیشینه آن، نشریه مشکوة. ۱۳۸۰.
۳ تاریخچه ضریح منور امام رضا (ع). نشریه فرهنگ و هنر: هنر دینی، ۱۳۷۹.